از اولین بانک‌های ایرانی چه می‌دانیم؟
چقدر از زمان روزانه شما در بانک سپری می‌شود یا به انجام امور بانکی می‌گذرد؟ بانک‌ها چقدر در سرنوشت کسب‌وکار شما و اقتصاد کشور تاثیرگذارند؟ سیر تکامل بانک‌ها به چه صورت بوده است؟ بانک‌های کنونی چگونه شکل گرفتند؟ دانستن سوالاتی ازاین‌دست می‌تواند برای هر خواننده‌ای جالب باشد. در این پادکست و پادکست بعدی اطلاعات مهمی از نظام بانکی و تاریخچه بانکداری ارائه می‌شود.
تاریخچه بانکداری در دنیا
تاریخچه بانکداری زمانی آغاز شد که امپراتوری‌ها برای پرداخت هزینه کالاها و خدماتی که از خارج از قلمرو خود دریافت می‌کردند، با مشکل روبرو شدند. پرداخت هزینه این اقلام با سکه‌های طلا و نقره و فلزی به‌مرورزمان دشوارتر شد. حجم سکه‌هایی که باید پرداخت می‌شد افزایش یافت که این موضوع حمل‌ونقل سکه‌ها و نیز تأمین مواد اولیه آن یعنی طلا، نقره و … را با چالش جدی روبرو کرد.
همچنین سکه‌ها باید در مکانی امن نگهداری می‌شد. این امکان برای مردم عادی وجود نداشت؛ بنابراین وظیفه نگهداری به افراد ثروتمندی سپرده شد که علاوه بر معتمد بودن، توانایی نگهداری حجم زیادی از سکه‌ها را نیز داشتند.
به‌مرورزمان پرداخت هزینه معاملات در بین مناطق مختلف به‌جای استفاده از سکه –برای دوری از مشکلات حمل‌ونقل و نیز تأمین مواد اولیه سکه‌ها- توسط رسیدها و اسنادی صورت می‌گرفت که توسط افراد ثروتمند و با اتکا به اعتباری که داشتند، صادر شده بود. به‌عبارت‌دیگر برای انجام یک معامله لازم نبود آن حجم از سکه‌ها جابجا شود –که حمل‌ونقل آنها نیز همراه با خطراتی بود- بلکه تنها رسیدی از شخص ثروتمند و معتمد (که سکه‌ها را نگهداری می‌کرد) برای انجام معامله کفایت می‌کرد.
با ادامه این روند، افراد ثروتمندی که سکه‌ها را نگه می‌داشتند و برای انجام معاملات، رسید صادر می‌کردند متوجه یک موضوع جالب شدند. مقدار سکه‌هایی که در یک‌زمان خاص نگهداری می‌شد به‌مراتب از رسیدهایی که صادر می‌شد بیشتر بود. این امر باعث شد که افراد ثروتمند در ازای دریافت بهره، رسیدهای بیشتری نسبت به مقدار سکه‌هایی که نگهداری می‌کردند؛ صادر کنند. به عبارتی افراد ثروتمند به کسانی که نیازمند نقدینگی بودند وام می‌دادند. تکامل این مسیر سنگ بنای شکل‌گیری بانک‌های امروزی در دنیا بود.
تاریخچه بانکداری در ایران
125 سال قبل حاج محمدحسن امین الضرب، صرافِ به نام ایران، نامهای مشروح برای ناصرالدین‌شاه فرستاد و او را از نقش ارزنده بانک ایرانی در اعتلای اقتصاد ملی آگاه ساخت. او پیشنهاد کرد که این بانک با سرمایه مشترک دولت و ملت ایران تأسیس شود، اما متأسفانه شاه اهمیتی به طرح نداد و نتیجه‌ای گرفته نشد.
هشت سال بعد در سال 1266 شمسی «بانک جدید شرق» بدون اخذ مجوز از دولت، در عمارت شرق میدان توپخانه شعبه مرکزی خود را دایر کرد و بلافاصله شعب دیگری در شهرهای تبریز، اصفهان، مشهد، شیراز، رشت و بوشهر تأسیس کرد و به فعالیت‌های بانکی-اقتصادی پرداخت. مرکز این بانک در لندن بود و برای نخستین بار در ایران حساب جاری را که بهره به آن تعلق می‌گرفت، ارائه کرد.
فعالیت این بانک بیش از سه سال به طول نینجامید و با تأسیس «بانک شاهنشاهی» کلیه اموال و امتیازات خود را یکجا به این بانک واگذار کرد. بانک شاهنشاهی ایران در سال 1267 هجری شمسی برابر با 1889 میلادی توسط «بارون جولیوس دورویتر» مؤسس خبرگزاری رویترز تأسیس شد. وی اجازه انحصاری تأسیس بانک شاهنشاهی را به مدت 60 سال از ناصرالدین‌شاه گرفت.
مهم‌تر از همه، حق انحصاری نشر اسکناس نیز به رویتر اعطا شد، این بانک معاف از مالیات بود و تنها سالیانه شش درصد از سود خالص بانک، حداقل 13 هزار تومان، به دولت ایران تعلق می‌گرفت. بانک شاهنشاهی برای افتتاح شعبه مرکزی خود در تهران، عمارت شرق میدان توپخانه را که بانک جدید شرق در آن مستقر بود، خریداری کرد. این عمارت عظیم بعدها به بانک بازرگانی فروخته شد که هم اکنون شعبه میدان امام خمینی (ره) بانک تجارت است. قسمت دوم این پادکست را در این لینک دنبال کنید.
از تاسیس تا ادغام بانک‌ها در ایران
تأسیس اولین بانک ایرانی
در سال 1304 اولین بانک ایرانی به نام بانک «پهلوی قشون» تأسیس شد. سرمایه اولیه این بانک 388 هزار تومان بود که از محل موجودی صندوق بازنشستگی درجه‌داران قشون تأمین شد و فعالیت آن نیز بر محور رسیدگی به امور مالی ارتش بود. این بانک در سال 1333 به بانک سپه تغییر نام داد.
در سال 1305 نیز «موسسه رهنی ایران» با استفاده از وجوه صندوق بازنشستگی کشور تأسیس شد. این موسسه که تحت نظارت وزارت دارایی فعالیت می‌کرد باهدف رفع نیاز مردم از طریق اعطای تسهیلات کوتاه‌مدت شکل گرفته بود و در مقابل اخذ وثیقه منقول به افراد وام با بهره پایین ارائه می‌کرد. پس از تشکیل بانک ملی موسسه رهنی دولتی ایران جزئی از بانک ملی شد و به «بانک کارگشایی» تغییر نام داد.
در همین سال «بانک روس و ایران» که تمام سهام آن به دولت اتحاد جماهیر شوروی تعلق داشت و به‌منظور تسهیل مبادلات بازرگانی بین ایران و دولت روسیه تأسیس شده بود، آغاز به کار کرد. فعالیت بانک در ابتدا منحصر به انجام امور مالی مؤسسات بازرگانی وابسته به دولت شوروی در ایران و مبادلات بازرگانی در بین دو کشور بود. این بانک قبل از پیروزی انقلاب اسلامی تنها بانک خارجی بود که به انجام عملیات بانکی در ایران مشغول بود. مرکز قانونی بانک روس و ایران در تهران بود و فعالیت‌های آن در چارچوب قوانین بانکی ایران صورت می‌گرفت.
ملی شدن بانک‌ها
پس از پیروزی انقلاب اسلامی بانک‌های دولتی، خصوصی و مشترک ایرانی و خارجی در کشور همگی ملی شدند. بر اساس مصوبه شورای انقلاب در خرداد 1358 بانک‌های ایران همگی ملی اعلام شدند و به‌منظور حفظ سرمایه‌ها برخی از بانک‌ها در همدیگر ادغام شدند. به‌عنوان نمونه بانک تجارت در مهرماه همان سال از ادغام 11 بانک موجود به وجود آمد و دو سال بعد بانک ایران و روس نیز در بانک تجارت ادغام شد. بانک ملت هم از ادغام 10 بانک دیگر ایجاد شد.
امروز در کنار بانک‌ها، موسسه‌های مالی و اعتباری و صندوق‌های قرض‌الحسنه در ایران فعال شدند. برخی بانک‌ها نظیر بانک ملی ایران و بانک سپه با نامهای گذشته خود به فعالیت ادامه می‌دهند
