نیروی انسانی مهمترین سرمایه‌ای است که هر سازمانی آن را در اختیار دارد. منابع فیزیکی نظیر ساختمان‌ها، تجهیزات، کالاها و.. به‌سادگی قابل جایگزینی هستند، اما منابع نرم که مهمترین آن نیروی انسانی است به‌راحتی قابل جایگزین شدن نیستند. تاریخچه منابع انسانی و سیر تحول در آن به مدیران کسب و کارها کمک می‌کند تا با جدیدترین دیدگاه‌ها درباره مدیریت بر کارکنان آشنا شوند.
باید توجه داشته باشیم که افزایش بهره‌وری پرسنل هر شرکتی موجب بهبود عملکرد سازمان و بالطبع افزایش درآمدها خواهد شد.
شروع تاریخچه مدیریت منابع انسانی
بسیاری از افراد تصور می‌کنند که بخش منابع انسانی (Human Resource) یک نوآوری جدید است که در چند سال اخیر ایجاد شده و مورد توجه قرار گرفته است. اما با نگاهی به تاریخچه پیدایش مدیریت منابع انسانی متوجه می‌شویم که این علم از قدمتی طولانی برخوردار است.
مدیریت منابع انسانی (HRM) از زمانی مورد توجه بوده که تاریخ بشریت شکل گرفته است. در دوران باستان به حداکثر رساندن ظرفیت کارگران و مدیریت اصولی بر آنها به هدف بیشتر کار کردن، یک نگرانی جدی برای کارفرمایان بوده است. البته تاریخچه مدیریت منابع انسانی در جهان به‌صورت رسمی از قرن ۱۸ شروع می‌شود و رشد آن تا به امروز ادامه دارد.
سیر تحول مدیریت منابع انسانی در جهان
اینکه خاستگاه مدیریت منابع انسانی در جهان از کجا شکل گرفته است، ابهام زیادی دارد. واضح‌ترین پیشینه برای تاریخچه مدیریت منابع انسانی را مربوط به چالرز بابیج (Charles Babbage) و رابرت اوون (Robert Owen) می‌دانند. آنها ایده مدیریت بر سرمایه‌های انسانی را هم‌زمان با انقلاب صنعتی مطرح کردند و متوجه شدند که رفاه کارگران بر روی میزان بهره‌وری‌شان تاثیر می‌گذارد.
در آن زمان رفاه، مدیریت شخصی و مدیریت علمی بر کارکنان از ترندهای روز حوزه مدیریت و روان‌شناسی صنعتی محسوب می‌شد. این مفاهیم امروزه هم پایه و اساس مدیریت منابع انسانی را تشکیل می‌دهند.
توسعه مدیریت منابع انسانی
تاریخچه مدیریت منابع انسانی در جهان از اوایل قرن بیستم تحولات جدی‌تری را تجربه کرد. در این دوران هم‌زمان با ایجاد اتحادیه‌های کارگری شاهد ایجاد بخش‌های مدیریت پرسنل در شرکت‌ها بودیم. ایجاد HRM در شرکت‌ها نظم بیشتری را ایجاد می‌کرد.
در همین دوران یک مهندس مکانیک به نام فردریک تیلور (Frederick Taylor) ایده‌های جدیدی را برای کارآمدتر کردن عملکرد کارگران بررسی کرد. این تحقیقات تیلور زیربنای مهمی برای توسعه تاریخچه مدیریت منابع انسانی بود. فشار اتحادیه‌ها برای افزایش حقوق کارکنان و تلاش واحد HR در سازمان‌ها برای بهبود بهره‌وری پرسنل موجب شد تا تاریخ مدیریت منابع انسانی رشد پیوسته‌ای داشته باشد.
در روزهای اول مدیران HR تنها به دنبال مدیریت دستمزد، ایمنی محل کار و رسیدگی به شکایات کارکنان بودند. اما به مرور زمان آنها متوجه وظیفه جدیدتری برای خود شدند.
جنگ جهانی دوم، مجموعه‌ای جدید از چالش‌ها را برای کارفرمایان ایجاد کرد. مردان بسیاری به جنگ رفته بودند و کارخانه‌ها نیاز داشتند تا همچنان با وجود کمبود نیروی انسانی به تولید خود مثل سابق ادامه دهند. در این دوران زنان و بومیان آمریکایی وارد فضای کار شدند و برای اولین بار محیط‌های کار چند جنسیتی و چند فرهنگی مطرح شد.
ظهور واحد منابع انسانی
تا اوایل قرن بیستم در شرکت‌ها یا سازمان‌های بزرگ واحد مستقلی برای مدیریت منابع انسانی وجود نداشت. اما در این دوران بود که روابط بین کارمندان و کارفرمایان دست‌خوش تغییرات گردید. با ایجاد واحدهای HR سیر تحول مدیریت منابع انسانی سرعت گرفت.
در اواسط همین قرن بود که منابع انسانی به‌عنوان یک رشته تحصیلی مستقل شناسایی شد و در دانشگاه‌های معتبر جهان تدریس گردید. به مرور زمان نقش اتحادیه‌های کارگری کاهش پیدا کرد و واحدهای منابع انسانی نقش کلیدی در سازمان‌ها پیدا کردند.
قانون استخدام در نیمه دوم قرن بیستم تصویب شد. این قانون از کارگران و کارمندان در هر طبقه‌ای که بودند، محافظت می‌کرد و تضمین‌های کافی برای عدم تضییع حقوق‌شان را ارائه می‌داد.
در همین دوران بود که برای اولین بار بحث آموزش و ارتقای شغلی در کارمندان مورد توجه قرار گرفت. تاریخچه مدیریت منابع انسانی به مرحله‌ای از بلوغ رسیده بود که می‌دانست آموزش به کارکنان بیش از خودشان برای کسب و کار منفعت خواهد داشت. ورود سیستم‌های کامپیوتری کمک زیادی به ثبت سوابق می‌کرد و مدیران می‌توانستند بر اساس ارزیابی‌های که از کارکنان خود داشتند به مدیریت مزایای آنان بپردازند.
تاریخچه مدیریت منابع انسانی در قرن ۲۱
تغییرات در ساختارهای اقتصادی، رشد فناوری و فراگیر شدن مفاهیمی همچون تجارت الکترونیک باعث تحول در بخش‌های مدیریت منابع انسانی در قرن ۲۱ شد. امروزه واحدهای منابع انسانی نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های مدیریتی دارند.
آنها با مدیریت کارکنانی که وظایف‌شان را از راه دور و هر کجای جهان انجام می‌دهند به بهبود عملکرد سازمان‌ها کمک می‌کنند. مهمترین چالش امروزی در سیر تحول مدیریت منابع انسانی، ایجاد تعادل بین زندگی کاری و شخصی کارکنان است؛ به‌طوری که آنها بتوانند بهترین تلاش را برای تحقق اهداف سازمانی داشته باشند.
در تاریخچه مدیریت منابع انسانی با نکات زیادی روبهرو می‌شویم. مباحثی از تجارت، حقوق کار، اقتصاد و روان‌شناسی در کنار HRM این حوزه را بسیار پیچیده کرده است.
آشنایی با نسل‌های مختلف تاریخچه مدیریت منابع انسانی
منابع انسانی مدرن که ما در حال حاضر با آن مواجه هستیم، بیش از 100 سال عمر دارد. تاریخچه پیدایش مدیریت منابع انسانی در این سال‌ها شاهد ظهور فناوری‌های مختلف و انقلاب‌های صنعتی بوده است. به همین دلیل در بررسی تاریخچه این علم باید به نسل‌های مختلفی بپردازیم که در این دوران، مدیران منابع انسانی با آن روبهرو شده‌اند:
1- دوران شکل‌گیری اتحادیه‌های کارگری
در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، ناآرامی‌ها و درگیری‌هایی بین کارمندان و کارفرمایان شکل گرفت. تعداد زیادی از کارگران از شیوه‌های ناعادلانه مدیریتی کارفرمایان ناراضی بودند. آنها علاوه‌بر شرایط سختی کار از ایمنی پایین در محل کار ناراضی بودند. رشد صنعتی و سرمایه‌داری کنترل نشده، عامل ایجاد چنین وضعی بودند.
در نهایت با اصلاح قوانین کار و تغییرات در قانون اساسی شرایط تعدیل شد. در همین زمان اتحادیه‌های کارگری شکل گرفتند که نقش مهمی در تنظیم روابط کار بین کارفرما و پرسنل داشتند.
2- جنگ جهانی و تاریخچه مدیریت منابع انسانی
ورود آمریکا به جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۷ و مشارکت آنها در جنگ جهانی دوم موجب شد تا تقاضا برای نیروی نظامی و پرسنل کار در صنایع مختلف افزایش پیدا کند. آمریکا برای اینکه در جنگ به موفقیت برسد، افزون‌بر تجهیزات نظامی و قدرت تولید آنها به نیروی انسانی زیادی نیاز داشت.
در این دوران بود که سیر تحول مدیریت منابع انسانی با تغییر جدی مواجه شد. برای تامین نیروی کار زبده و کاربلد که توانایی فعالیت در پست‌های فنی را داشته باشند، برای اولین بار “فرایند انتخاب نیروی کار” مدنظر قرار گرفت. مدیران HR یا کارفرمایان تا قبل از این تنها به توانایی جسمی افراد توجه داشتند. ولی در این دوران بود که در کنار قدرت بدنی، استعداد و انگیزه‌های افراد نیز اهمیت پیدا کرد.
3- اواخر قرن بیستم؛ مدیران HR به‌عنوان مجریان قانون
شاید آن چیزی که در فیلم‌های تاریخی درباره تبعیض‌های جنسیتی، نژادپرستی، مصرف مواد مخدر و اذیت در محل‌های کار مشاهده می‌کنیم برای ما کاملا دور از تصور باشند. اما باید توجه داشته باشیم که بخش عمده‌ای از این اتفاقات واقعیت داشته‌اند و تا اوایل نیمه دوم قرن بیستم رایج بوده‌اند.
در تاریخچه مدیریت منابع انسانی این دوران به لحاظ تغییر در قوانین ملی نظیر قانون حقوق مدنی 1964 و قانون فرصت‌های شغلی برابر در سال 1972 اهمیت پیدا می‌کند. این قوانین تعهدات جدیدی برای کارفرمایان مشخص کرد.
اگر کارفرمایان این قوانین را رعایت نمی‌کردند با مجازات‌های سنگینی روبهرو می‌شدند. تمامی این تعهدات به هدف ایجاد تغییر نگرش درباره تبعیض یا آزار و اذیت‌های جنسی، نژادی، مذهبی، گرایش‌های جنسی، معلولیت و.. وضع گردیدند.
تغییرات در تاریخچه مدیریت منابع انسانی در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ موجب شد تا واحدهای منابع انسانی ساختار بهتری پیدا کردند. در این دوران با کاهش نقش اتحادیه‌های کارگری، واحدهای HR نقش واسط بین کارفرمایان و کارمندان را بر عهده گرفته بودند.
در اواخر قرن بیستم مفهوم منابع انسانی به سرمایه انسانی (Human Capital) تغییر پیدا کرد، زیرا کسب و کارها و واحدهای HR پی بردند که نیروهای انسانی توانایی تغییرات گسترده‌ای در شرایط یک کسب و کار و حرکت دادن آن به سمت اهداف متعالی سازمانی را دارند.
4- منابع انسانی امروزی، شرکای استراتژیک یک کسب و کار
تاریخچه مدیریت منابع انسانی در حال حاضر تغییرات زیادی به نسبت نسخه اولیه خود در اوایل قرن بیستم پیدا کرده است. واحدهای منابع انسانی در کسب و کار وظایف جدیدی پیدا کرده‌اند. آنها به اهمیت نیروهای انسانی به عنوان سرمایه‌ای ارزشمند پی برده‌اند.
وظایف پایه‌ای مانند رعایت قوانین و مقررات، رسیدگی به شکایت کارکنان، آموزش پرسنل، فرایند جذب و استخدام، تنظیم حقوق و دستمزد، روابط کار و.. تنها بخش محدودی از کارهایی هستند که کارشناسان HR به انجام آنها می‌پردازند.
کسب و کارهای پیشرو، منابع انسانی را تنها یک واحد سازمانی برای جلوگیری از مشکلات استخدامی و قوانین مرتبط با آن نمی‌دانند، بلکه آن را عامل کلیدی در کسب مزیت رقابتی نسبت به سایر رقبا می‌دانند.
شرکت‌هایی که بهترین استعدادها را جذب و استخدام می‌کنند، با آنها تعامل برقرار می‌کنند، آنها را آموزش داده و علاوه‌بر کمک به رشدشان، آنها را حفظ می‌کنند؛ به‌سادگی از شرکت‌هایی که این وظایف را انجام نمی‌دهند، عملکرد بهتری دارند.
در 30 سال گذشته، تاریخچه مدیریت منابع انسانی در جهان بیشترین تغییرات را تجربه کرده است. علت این موضوع رشد فناوری‌های ارتباطی بوده است. از سویی دیگر، نیازها و انتظارات جامعه به سرعت در حال تغییر است و منابع انسانی باید با کمک فناوری به پیش‌بینی این تغییرات، بهینه‌سازی استفاده از سرمایه انسانی و تدوین استراتژی‌های جدید بپردازد.
تاریخچه مدیریت منابع انسانی در ایران
نیروی انسانی از گذشته‌های دور در ایران اهمیت زیادی داشته است. در محیط‌های کاری کشاورزی، خانواده‌هایی که دارند دارای فرزندان (پسر) بیشتری بودند، شانس بیشتری برای افزابش تولید و رفاه اقتصادی داشتند. با صنعتی شدن کشور و تشکیل سازمان‌های دولتی و خصوصی در ایران، تاریخچه مدیریت منابع انسانی شکل جدی‌تری به خود گرفت.
در سال 1286 با تشکیل نظام اداری در ایران، واحدهای HR شکل گرفتند. هرچند که تا سال ۱۳۰۱ مقررات خاصی برای امور استخدامی سازمان‌های دولتی تدوین نشد و انتصاب افراد بر اساس ضوابط مشخصی صورت نمی‌گرفت، تا اینکه در این سال قانون استخدام کشوری به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
این قانون در آن دوران با توجه به سیر تحول مدیریت منابع انسانی در جهان، بسیار جامع و کامل بود. تا سال ۱۳۴۰ تغییر چندانی در تاریخچه منابع انسانی کشور اتفاق نیفتاد. در نهایت در سال ۱۳۴۵ با تشکیل سازمان امور اداری و استخدامی، فرایندهای مدیریت منابع انسانی در کشور با تحول بزرگی مواجه شدند.
این قانون برای سالیان متمادی در کشور اجرا می‌شد تا در سال ۱۳۷۹، سازمان امور اداری و استخدامی با سازمان برنامه و بودجه ادغام شدند و قوانین جدیدی برای کنترل استخدام، تعدیل نیروی انسانی، ترمیم حقوق و مزایا با اجرای نظام هماهنگ پرداخت، ارزشیابی عملکرد کارکنان و.. تدوین گردید.
تاثیر کسب و کارهای کوچک بر سیر تحول مدیریت منابع انسانی در ایران
رشد کسب و کارهای کوچک و استارتاپ‌ها در سال‌های اخیر موجب شده است تا سیر تحول مدیریت منابع انسانی در ایران سرعت بیشتری پیدا کند. چنین کسب و کارهایی برای دستیابی به بهره‌وری به منابع انسانی توانمند نیاز دارند. به همین باید به دنبال جدیدترین فرایندها برای جذب و استخدام، ارزیابی کارکنان، حقوق و دستمزد، تعدیل یا اخراج کارکنان و.. باشند.
البته، تاریخچه مدیریت منابع انسانی در ایران نسبت به بسیاری از کشورهای جهان عقب است. بنابراین نیاز به تحقیق و مطالعه در این زمینه به شدت احساس می‌شود. فراموش نکنیم تغییر شرایط HR تاثیر مستقیمی بر روی عملکرد کسب و کارها یا حتی سازمان‌های دولتی می‌گذرد.
4 دلیل برای اهمیت توجه به مدیریت منابع انسانی
تاریخچه مدیریت منابع انسانی مجموعه‌ای از تجارب را به مدیران انتقال می‌دهد که از آنها برای توسعه کسب و کارهای استفاده می‌کنند. چهار دلیل زیر اهمیت مدیریت منابع انسانی را نشان می‌دهد:
- آموزش و توسعه کارکنان: تیم‌های منابع انسانی، امکانات مورد نیاز برای آموزش به کارکنان را فراهم می‌کنند؛پ
- تنوع، برابری و شمول: توجه به برابری شغلی و رفتار منصفانه با کارکنان است، حس رضایت را برای آنها به‌همراه می‌آورد؛
- آنالیز اطلاعات: منابع انسانی با تحلیل دقیق داده‌ها و ارزیابی کارکنان، راهکارهای جدیدی برای چالش‌های نیروی انسانی به‌دست می‌آورد. تا بدین شکل هم رضایت کارکنان افزایش پیدا کند و هم بهره‌وری آنها در سازمان افزایش داشته باشد؛
- افزایش مشارکت کارکنان: منابع انسانی در هر سازمانی نقش مهمی در افزایش مشارکت کارکنان دارند.
سخن پایانی
منابع انسانی از واحدهای سازمانی است که با سایر بخش‌ها ارتباط نزدیکی دارد. امروزه تصمیم‌گیری صحیح و دستیابی به اهداف با کمک HR اتفاق می‌افتد. آشنایی با تاریخچه مدیریت منابع انسانی، دیدگاه‌های جدیدی به مدیران می‌دهد تا فرصت‌های جدیدی برای حفظ و رشد سرمایه‌های انسانی را اجرایی کنند.
