آشنایی با تاریخچه مدیریت منابع انسانی

نیروی انسانی مهم‌ترین سرمایه هر سازمان است. منابع فیزیکی نظیر ساختمان‌ها، تجهیزات، کالاها و غیره به‌سادگی قابل جایگزینی هستند؛ اما منابع نرم که مهم‌ترین آن نیروی انسانی است، به‌راحتی قابل جایگزین شدن نیست.

باید توجه داشته باشید که افزایش بهره‌وری پرسنل هر شرکتی موجب بهبود عملکرد سازمان و به‌طبع آن، افزایش درآمدها خواهد شد.

شروع تاریخچه مدیریت منابع انسانی

بسیاری از افراد تصور می‌کنند که بخش منابع انسانی (Human Resource) یک نوآوری جدید محسوب می‌شود که در چند سال اخیر ایجاد شده و مورد توجه قرار گرفته است؛ اما با نگاهی به تاریخچه پیدایش مدیریت منابع انسانی متوجه می‌شویم که این علم از قدمتی طولانی برخوردار است.

مدیریت منابع انسانی (HRM) از زمانی که تاریخ بشریت شکل گرفته مورد توجه بوده است. در دوران باستان، به حداکثر رساندن ظرفیت کارگران و مدیریت اصولی بر آن‌ها به هدف بیشتر کار کردن، یک نگرانی جدی برای کارفرمایان بوده است.

با این وجود، مدیریت منابع انسانی در جهان به‌صورت رسمی از قرن ۱۸ شروع شده و رشد آن تا به امروز نیز ادامه دارد.

سیر تحول مدیریت منابع انسانی در جهان

اینکه خاستگاه مدیریت منابع انسانی در جهان از کجا شکل گرفته، ابهام زیادی دارد. واضح‌ترین پیشینه، مدیریت منابع انسانی را مربوط به چارلز بابیج (Charles Babbage) و رابرت اوون (Robert Owen) می‌داند.

آن‌ها ایده مدیریت بر سرمایه‌های انسانی را هم‌زمان با انقلاب صنعتی مطرح کردند و متوجه شدند که رفاه کارگران بر میزان بهره‌وری‌شان تاثیرگذار است.

در آن زمان رفاه، مدیریت شخصی و مدیریت علمی بر کارکنان از ترندهای روز حوزه مدیریت و روان‌شناسی صنعتی محسوب می‌شد. این مفاهیم امروزه نیز پایه و اساس مدیریت منابع انسانی را تشکیل می‌دهند.

توسعه مدیریت منابع انسانی

تاریخچه مدیریت منابع انسانی در جهان از اوایل قرن بیستم تحولات جدی‌تری را تجربه کرد. در این دوران، هم‌زمان با ایجاد اتحادیه‌های کارگری، شاهد ایجاد بخش‌های مدیریت پرسنل در شرکت‌ها بودیم. ایجاد HRM در شرکت‌ها نظم بیشتری ایجاد می‌کرد.

در همین دوران، یک مهندس مکانیک به نام فردریک وینسلو تیلور (Frederick Winslow Taylor) ایده‌های جدیدی را برای کارآمدتر کردن عملکرد کارگران بررسی کرد. این تحقیقات تیلور، زیربنای مهمی برای توسعه مدیریت منابع انسانی بود.

فشار اتحادیه‌ها برای افزایش حقوق کارکنان و تلاش واحد HR در سازمان‌ها برای بهبود بهره‌وری پرسنل موجب شد تا مدیریت منابع انسانی رشد پیوسته‌ای داشته باشد.

در روزهای اول، مدیران HR تنها به‌دنبال مدیریت دستمزد، ایمنی محل کار و رسیدگی به شکایات کارکنان بودند؛ اما به‌مرور زمان، متوجه وظیفه جدیدتری برای خود شدند.

جنگ جهانی دوم، مجموعه جدیدی از چالش‌ها را برای کارفرمایان ایجاد کرد. مردان بسیاری به جنگ رفته بودند و کارخانه‌ها نیاز داشتند تا همچنان با وجود کمبود نیروی انسانی به تولید خود مانند سابق ادامه دهند.

در این دوران، زنان و بومیان آمریکایی وارد فضای کار شدند و برای اولین بار محیط‌های کار چند جنسیتی و چند فرهنگی مطرح شد.

ظهور واحد منابع انسانی

تا اوایل قرن بیستم در شرکت‌ها یا سازمان‌های بزرگ، واحد مستقلی برای مدیریت منابع انسانی وجود نداشت؛ اما در این دوران بود که روابط بین کارکنان و کارفرمایان دست‌خوش تغییراتی شد. با ایجاد واحدهای HR، سیر تحول مدیریت منابع انسانی سرعت گرفت.

در اواسط همین قرن بود که منابع انسانی به‌عنوان یک رشته تحصیلی مستقل شناخته شد و دانشگاه‌های معتبر جهان به دانشجویان خود آن را آموزش دادند. به‌مرور زمان، نقش اتحادیه‌های کارگری کاهش پیدا کرد و واحدهای منابع انسانی نقش کلیدی در سازمان‌ها را از آن خود کردند.

قانون استخدام در نیمه دوم قرن بیستم تصویب شد. این قانون از کارگران و کارمندان در هر طبقه‌ای که بودند، محافظت می‌کرد و تضمین‌های کافی برای عدم تضییع حقوق‌شان ارائه می‌داد.

در همین دوران بود که برای اولین بار بحث آموزش و ارتقای شغلی در کارمندان مورد توجه قرار گرفت. مدیریت منابع انسانی به مرحله‌ای از بلوغ رسیده بود که می‌دانست آموزش به کارکنان بیش از خودشان برای کسب‌وکار منفعت خواهد داشت.

ورود سیستم‌های کامپیوتری کمک زیادی به ثبت سوابق می‌کرد و مدیران می‌توانستند براساس ارزیابی‌های که از کارکنان خود داشتند به مدیریت مزایای آنان بپردازند.

تاریخچه مدیریت منابع انسانی در قرن ۲۱

تغییرات در ساختارهای اقتصادی، رشد فناوری و فراگیر شدن مفاهیمی همچون تجارت الکترونیک، سبب تحول در بخش‌های مدیریت منابع انسانی در قرن ۲۱ شد. امروزه واحدهای منابع انسانی نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های مدیریتی دارند.

آن‌ها با مدیریت کارکنانی که وظایف‌شان را از راه دور و هر کجای جهان انجام می‌دهند، به بهبود عملکرد سازمان‌ها کمک می‌کنند.

مهم‌ترین چالش امروزی در سیر تحول مدیریت منابع انسانی، ایجاد تعادل بین زندگی کاری و شخصی کارکنان است؛ به‌طوری که آن‌ها بتوانند بهترین تلاش را برای تحقق اهداف سازمانی داشته باشند.

در تاریخچه مدیریت منابع انسانی با نکات زیادی روبه‌رو می‌شویم. مباحثی از تجارت، حقوق کار، اقتصاد و روان‌شناسی در کنار HRM این حوزه را بسیار پیچیده کرده است.

آشنایی با تاریخچه پیدایش مدیریت منابع انسانی

منابع انسانی مدرن که در حال حاضر با آن مواجه هستیم، بیش از ۱۰۰ سال عمر دارد. تاریخچه پیدایش مدیریت منابع انسانی در این سال‌ها شاهد ظهور فناوری‌های مختلف و انقلاب‌های صنعتی بوده است.

به‌همین دلیل، در بررسی تاریخ این علم باید به نسل‌های مختلفی بپردازیم که در این دوران، مدیران منابع انسانی با آن روبه‌رو شده‌اند:

دوران شکل‌گیری اتحادیه‌های کارگری

اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، ناآرامی‌ها و درگیری‌هایی بین کارمندان و کارفرمایان شکل گرفت. تعداد زیادی از کارگران از شیوه‌های ناعادلانه مدیریتی کارفرمایان ناراضی بودند.

آن‌ها علاوه‌بر شرایط سخت کار، از ایمنی پایین در محل کار ناراضی بودند. رشد صنعتی و سرمایه‌داری کنترل‌نشده، عامل ایجاد چنین وضعی بود.

در نهایت، با اصلاح قوانین کار و تغییرات قانون اساسی، شرایط تعدیل شد. در همین زمان، اتحادیه‌های کارگری شکل گرفتند که نقش مهمی در تنظیم روابط کار بین کارفرما و پرسنل داشتند.

جنگ جهانی و تاریخچه مدیریت منابع انسانی

ورود آمریکا به جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۷ و مشارکت آن‌ها در جنگ جهانی دوم موجب شد تا تقاضا برای نیروی نظامی و پرسنل کار در صنایع مختلف افزایش پیدا کند. آمریکا برای اینکه در جنگ به موفقیت برسد، افزون‌بر تجهیزات نظامی و قدرت تولید آن‌ها، به نیروی انسانی زیادی نیاز داشت.

در این دوران بود که سیر تحول مدیریت منابع انسانی با تغییر جدی مواجه شد. برای تامین نیروی کار زبده و کاربلد که توانایی فعالیت در پست‌های فنی را داشته باشند، برای اولین بار «فرایند انتخاب نیروی کار» مدنظر قرار گرفت.

مدیران HR یا کارفرمایان تا قبل از این تنها به توانایی جسمی افراد توجه داشتند؛ ولی در این دوران بود که در کنار قدرت بدنی، استعداد و انگیزه‌های افراد نیز اهمیت پیدا کرد.

اواخر قرن بیستم؛ مدیران HR به‌عنوان مجریان قانون

شاید آنچه در فیلم‌های تاریخی درباره تبعیض‌های جنسیتی، نژادپرستی، مصرف مواد مخدر و اذیت در محل‌های کار مشاهده می‌کنیم، برای ما کاملا دور از تصور باشند؛ اما باید توجه داشته باشیم که بخش عمده‌ای از این اتفاقات واقعیت داشته‌اند و تا اوایل نیمه دوم قرن بیستم رایج بوده‌اند.

در تاریخچه مدیریت منابع انسانی این دوران به لحاظ تغییر در قوانین ملی نظیر قانون حقوق مدنی ۱۹۶۴ و قانون فرصت‌های شغلی برابر در سال ۱۹۷۲ اهمیت پیدا می‌کند. این قوانین تعهدات جدیدی برای کارفرمایان مشخص کرد.

اگر کارفرمایان این قوانین را رعایت نمی‌کردند، با مجازات‌های سنگینی روبه‌رو می‌شدند. تمامی این تعهدات با هدف ایجاد تغییر نگرش در تبعیض یا آزار و اذیت‌های جنسی، نژادی، مذهبی، گرایش‌های جنسی، معلولیت و غیره وضع شدند.
تغییرات مدیریت منابع انسانی در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ موجب شد تا واحدهای منابع انسانی ساختار بهتری پیدا کنند. در این دوران، با کاهش نقش اتحادیه‌های کارگری، واحدهای HR نقش واسط بین کارفرمایان و کارمندان را برعهده گرفته بودند.

اواخر قرن بیستم، مفهوم منابع انسانی به سرمایه انسانی (Human Capital) تغییر پیدا کرد؛ زیرا کسب‌وکارها و واحدهای HR پی بردند که نیروهای انسانی توانایی تغییرات گسترده‌ای در شرایط یک کسب‌وکار و حرکت دادن آن به سمت اهداف متعالی سازمانی را دارند.

منابع انسانی امروزی؛ شرکای استراتژیک یک کسب‌وکار

تاریخچه مدیریت منابع انسانی در حال حاضر تغییرات زیادی به نسبت نسخه اولیه خود در اوایل قرن بیستم پیدا کرده است. واحدهای منابع انسانی در کسب‌وکار وظایف جدیدی پیدا کرده‌اند. آن‌ها به اهمیت نیروهای انسانی به‌عنوان سرمایه‌ای ارزشمند پی برده‌اند.

وظایف پایه‌ای مانند رعایت قوانین و مقررات، رسیدگی به شکایات کارکنان، آموزش پرسنل، فرایند جذب و استخدام نیروی انسانی، تنظیم حقوق و دستمزد، روابط کار و غیره، تنها بخش محدودی از کارهایی است که کارشناس منابع انسانی آن‌ها را انجام می‌دهد.

کسب‌وکارهای پیشرو، منابع انسانی را تنها یک واحد سازمانی برای جلوگیری از مشکلات استخدامی و قوانین مرتبط با آن نمی‌دانند؛ بلکه آن را عامل کلیدی در کسب مزیت رقابتی نسبت به سایر رقبا در نظر می‌گیرند.

شرکت‌هایی که بهترین استعدادها را جذب و استخدام می‌کنند، با آن‌ها تعامل برقرار می‌کنند، آن‌ها را آموزش می‌دهند و علاوه بر کمک به رشدشان، آن‌ها را حفظ می‌کنند؛ از شرکت‌هایی که این وظایف را انجام نمی‌دهند، عملکرد بهتری دارند.

در ۳۰ سال گذشته، مدیریت منابع انسانی در جهان بیشترین تغییرات را تجربه کرده است. علت این موضوع رشد فناوری‌های ارتباطی بوده است.

از سویی دیگر، نیازها و انتظارات جامعه به‌سرعت در حال تغییر است و منابع انسانی باید با کمک فناوری به پیش‌بینی این تغییرات، بهینه‌سازی استفاده از سرمایه انسانی و تدوین استراتژی کسب‌وکار جدید بپردازد.

تاریخچه مدیریت منابع انسانی در ایران

نیروی انسانی از گذشته‌های دور در ایران اهمیت زیادی داشته است. در محیط‌های کاری کشاورزی، خانواده‌هایی که دارای فرزندان (پسر) بیشتری بودند، شانس بیشتری برای افزایش تولید و رفاه اقتصادی داشتند.

با صنعتی شدن کشور و تشکیل سازمان‌های دولتی و خصوصی در ایران، مدیریت منابع انسانی شکل جدی‌تری به خود گرفت.

در سال 1286 با تشکیل نظام اداری در ایران، واحدهای HR شکل گرفتند. هرچند که تا سال ۱۳۰۱ مقررات خاصی برای امور استخدامی سازمان‌های دولتی تدوین نشد و انتصاب افراد براساس ضوابط مشخصی صورت نمی‌گرفت؛ تا این‌که در این سال قانون استخدام کشوری به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

این قانون در آن دوران با توجه به سیر تحول مدیریت منابع انسانی در جهان، بسیار جامع و کامل بود. تا سال ۱۳۴۰ تغییر چندانی در تاریخ منابع انسانی کشور رخ نداد. در نهایت، در سال ۱۳۴۵ با تشکیل سازمان امور اداری و استخدامی، فرایندهای کسب‌وکار و مدیریت منابع انسانی در کشور با تحول بزرگی مواجه شدند.

این قانون برای سالیان متمادی در کشور اجرا می‌شد تا در سال ۱۳۷۹، سازمان امور اداری و استخدامی با سازمان برنامه و بودجه ادغام شدند و قوانین جدیدی برای کنترل استخدام، تعدیل نیروی انسانی، ترمیم حقوق و مزایا با اجرای نظام هماهنگ پرداخت، ارزشیابی عملکرد کارکنان و غیره تدوین شد.

تاثیر کسب‌وکارهای کوچک بر سیر تحول مدیریت منابع انسانی در ایران

رشد کسب‌وکارهای کوچک و استارتاپ‌ها در سال‌های اخیر موجب‌شده تا سیر تحول مدیریت منابع انسانی در ایران سرعت بیشتری پیدا کند. چنین کسب‌وکارهایی برای دستیابی به بهره‌وری به منابع انسانی توانمند نیاز دارند.

به‌همین دلیل، باید به‌دنبال جدیدترین فرایندها برای جذب، استخدام و آنبوردینگ، ارزیابی کارکنان، حقوق و دستمزد، تعدیل یا اخراج کارکنان و غیره باشند.

البته، مدیریت منابع انسانی در ایران نسبت به بسیاری از کشورهای جهان عقب است؛ بنابراین نیاز به تحقیق و مطالعه در این زمینه به‌شدت احساس می‌شود.

فراموش نکنید که تغییر شرایط HR تاثیر مستقیمی بر عملکرد کسب‌وکارها یا حتی سازمان‌های دولتی می‌گذارد.

۴ دلیل برای اهمیت توجه به مدیریت منابع انسانی

تاریخچه مدیریت منابع انسانی مجموعه‌ای از تجارب را به مدیران انتقال می‌دهد که از آن‌ها برای توسعه و مدیریت کسب‌وکار خود استفاده می‌کنند. ۴ دلیل زیر اهمیت مدیریت منابع انسانی را نشان می‌دهد:

• آموزش و توسعه کارکنان: تیم‌های منابع انسانی، امکانات مورد نیاز برای آموزش به کارکنان را فراهم می‌کنند.
• تنوع، برابری و شمول: توجه به برابری شغلی و رفتار منصفانه با کارکنان، حس رضایت را برای آن‌ها به‌همراه می‌آورد.
• آنالیز اطلاعات: منابع انسانی با تحلیل کسب‌وکار دقیق و ارزیابی کارکنان، راهکارهای جدیدی برای چالش‌های نیروی انسانی به‌دست می‌آورد. به این شکل، هم رضایت کارکنان و هم بهره‌وری آن‌ها در سازمان افزایش پیدا می‌کند.
• افزایش مشارکت کارکنان: منابع انسانی در هر سازمانی نقش مهمی در افزایش مشارکت کارکنان دارند.

نتیجه‌گیری

منابع انسانی از واحدهای سازمانی است که با سایر بخش‌ها ارتباط نزدیکی دارد. امروزه تصمیم‌گیری صحیح و دستیابی به اهداف با کمک HR اتفاق می‌افتد.

آشنایی با تاریخچه مدیریت منابع انسانی، دیدگاه‌های جدیدی به مدیران می‌دهد تا فرصت‌های جدیدی برای حفظ و رشد سرمایه‌های انسانی را اجرایی کنند.